Ορέστης ΜαλτέζοςΑστυνομικές λογοτεχνικές καταβολές, σκληροτράχηλοι και ηθικά διφορούμενοι πρωταγωνιστές, συχνά αναξιόπιστη αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο, μελαγχολικοί τζαζ ήχοι, femme fatales, και δυστοπική οπτική της αστικής ζωής είναι μερικά μόνο από τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν το noir. Ογδόντα χρόνια μετά την εμφάνιση των πρώτων επίσημα χαρακτηρισμένων noir ταινιών, θα μπορούσε να κυριαρχήσει η υποψία πως στο σινεμά έχουν μείνει πλέον μόνο ίχνη του noir με τη μορφή αυτών των στοιχείων στα οποία ανατρέχουν οι σύγχρονες ταινίες. Αν κοιτάξουμε όμως με ανοιχτό μυαλό, το noir παραμένει μια συνεχής πηγή σύγχρονου οράματος για σημαντικούς σκηνοθέτες που χρησιμοποιούν εν γνώσει τους με παραστατικό τρόπο το ατμοσφαιρικό εύρος που συνθέτει το film noir.
Το Τέλος Της Βίας | A History of Violence | 2005, David Cronenberg
Η ταινία του David Cronenberg μπορεί αρχικά να θυμίζει οικογενειακό δράμα σχετικά με έναν άντρα που μετατρέπεται σε τοπικό ήρωα όταν σταματά μια ένοπλη ληστεία στο diner της γειτονιάς του σκοτώνοντας τους δύο εγκληματίες αλλά από τα μισά και μετά παίρνει μια noir καταβολών τροπή όταν, αφού έχει τραβήξει την προσοχή μερικών γκάνγκστερ λόγω της δημοσιότητας που πήρε η ηρωική του πράξη, ο χαρακτήρας του Tom Stall (Viggo Mortensen) επιστρέφει στη Φιλαδέλφεια, τον αρχικό τόπο δράσης του, για να τελειώσει οριστικά με την πρότερη κρυφή εγκληματική του περσόνα.
Αυτή η συνθήκη του μετριοπαθή ήσυχου επαρχιώτη που έρχεται αντιμέτωπος με το εγκληματικό παρελθόν του θυμίζει έντονα το κλασικό noir του 1947, “Out of the Past”, με τον Cronenberg εδώ να δημιουργεί μια ατμόσφαιρα επαρχίας παρόμοια με αυτή της σειράς “Twin Peaks” ενώ οι ρίζες της ταινίας αντανακλούν αυτές των σύγχρονων ταινιών “Sin City” και “Road of Perdition”, δύο άλλων τύπου-neonoir βασισμένων επίσης σε graphic novel.
Η ματιά του Cronenberg όμως εδώ εστιάζει στην προσωπικότητα του πρωταγωνιστή και στην επίδραση που έχει το ξέσπασμα της βίας στην φαινομενικά φυσιολογική ζωή της γυναίκας του και των παιδιών του. Συγκεκριμένα, η σεξουαλική επαφή του ζευγαριού αλλάζει ριζικά από ένα παιχνίδισμα σε μια πιο ζωώδη διαδικασία από τη στιγμή που ο βίαιος εαυτός του Mortensen έρχεται στην επιφάνεια ενώ η τελική σκηνή της συγχώρεσης του πρωταγωνιστή από τη γυναίκα του παρουσιάζεται σαν μια αντίστοιχη σκηνή συγχώρεσης ενός παράνομου δεσμού.
Σε ένα πιο ευρύ επίπεδο, η βία της αμερικανικής καθημερινότητας, μια ευθεία αναφορά στη νόμιμη οπλοκατοχή, εκπροσωπείται μέσω της καραμπίνας που βρίσκεται στο σπίτι του πρωταγωνιστή, ενός αμερικανού πολίτη που δεν θα διστάσει να τη χρησιμοποιήσει για να υπερασπιστεί μέχρι θανάτου την οικογένειά του.
Μην Το Πεις Σε Κανέναν | Ne le dis à personne | 2006, Guillaume Canet
Με μια πρώτη ματιά, η ταινία του Guillaume Canet μοιάζει να περιέχει την κλασική noir συνθήκη του λάθος ανθρώπου στο λάθος μέρος τη λάθος στιγμή: ένας μεγαλοαστός Γάλλος γιατρός κατηγορείται για τη δολοφονία δύο αντρών στην ίδια λίμνη όπου οκτώ χρόνια πριν είχε βρεθεί νεκρή η γυναίκα του, τη στιγμή που ο ίδιος λαμβάνει ένα βίντεο όπου δείχνει πως η γυναίκα του είναι ακόμα ζωντανή.
Παρότι η ταινία βρίθει από σκοτεινά θεματολογικά στοιχεία – περιέχει παιδεραστία, διεφθαρμένους μπάτσους και πολιτικούς, σαδιστές δολοφόνους και συμμορίες που λυμαίνονται τους δρόμους – είναι λουσμένη στο φως, γυρισμένη κατά το ήμισυ στην πόλη του Παρισιού σε ανοιχτούς δρόμους με ανθισμένα δέντρα, ίσως γιατί ο σκηνοθέτης αντιλαμβανόμενος πως το βιβλίο του Harlan Coben, στο οποίο βασίζεται η ταινία, είναι πρωτίστως μια ιστορία αγάπης και κατόπιν θρίλερ, προσεγγίζοντας τον αθάνατο έρωτα του πρωταγωνιστή για μια νεκρή γυναίκα μέσω της παράδοσης ενός κλασικού γαλλικού ρομάντζου, μια δικαιολογημένη επιλογή από τη στιγμή που πρόκειται για την ιστορία ενός λυτρωτικού και όχι ενός καταδικασμένου έρωτα.
Ταυτόχρονα, η ταινία εκπροσωπεί την αναγέννηση του ευρωπαϊκού θρίλερ όπως την όρισαν οι ταινίες “Ronin” του John Frankenheimer και “The Bourne Identity” του Doug Liman, οι οποίες παρότι αμερικάνικες, αναβίωσαν τη μουντή χρωματική παλέτα και το υπαρξιακό στοιχείο του υποείδους του euro-thriller, όπως αυτό συνεχίστηκε για παράδειγμα με την ταινία “The Girl with the Dragon Tattoo” του Niels Arden Oplev.
Η Μαύρη Ντάλια | The Black Dahlia | 2006, Brian De Palma
Η ταινία του Brian De Palma είναι η μοναδική αυτής της λίστας που είναι τοποθετημένη στη – χρυσή για το είδος του noir – δεκαετία του 1940 και αντανακλά τη γοητεία και την αίσθηση εκείνης της εποχής με μια αρκετά σκοτεινή ιστορία που αποδίδεται με κατά τόπους πιο ανάλαφρο τόνο και αποφεύγει τις ευκολίες της αναφοράς που αλλού θα άγγιζαν την παρωδία, δημιουργώντας αντ’ αυτού ένα μεγαλειώδες σκηνικό εποχής ντυμένο με πομπώδη μελαγχολική μουσική.
Βασισμένη στο ομώνυμο βιβλίο του James Ellroy, ίσως του πιο πιστού στο noir σύγχρονου pulp συγγραφέα που έχει γράψει μεταξύ άλλων και το “L.A. Confidential” που γύρισε το 1997 ο Curtis Hanson, η ταινία επικεντρώνεται στο ερωτικό τρίγωνο μεταξύ δύο αστυνομικών που υποδύονται ο Josh Hartnett και ο Aaron Eckhart, και της κοπέλας του δεύτερου, Scarlett Johansson, τη στιγμή που οι δυο τους αναλαμβάνουν την εξιχνίαση της αποτρόπαιης δολοφονίας της ανερχόμενης ηθοποιού Elisabeth Short, που σύντομα θα γίνει γνωστή στα μέσα ως «η Μαύρη Ντάλια». Σύντομα ο χαρακτήρας του Hartnett θα αποκτήσει μια νοσηρή εμμονή με τη νεκρή κοπέλα και η ιστορία θα γίνει όλο και πιο περίτεχνη και διεστραμμένη προτού οδηγηθεί σε ένα δυσνόητο φινάλε, με την ταινία να χάνει σε σημεία και από τις ερμηνείες που μοιάζουν ανίκανες να διαχειριστούν τις εξελίξεις των χαρακτήρων.
Αντί για την αναβίωση ενός κλασικού noir, είναι πιθανό η ταινία να προκάλεσε μεγαλύτερη αίσθηση εξαιτίας της αναζωογονητικής απεικόνισης της αστυνομικής διαφθοράς σε σχέση με την πιο δημοφιλή σειρά της εποχής, “The Wire” αλλά και της σειράς “The Shield”, σε μια περίοδο που το θέμα ήταν της μόδας λόγω των αποκαλύψεων διαφθοράς που είχαν έρθει ξανά στο φως, κάνοντας τη διασκευή του βιβλίου του James Ellroy, ο οποίος ασχολούνταν συνεχώς στα γραπτά του με τη βαθιά ριζωμένη διαφθορά στην ιστορία της αστυνομίας, ακόμα πιο ταιριαστή.
Τρεις Πίθηκοι | Three Monkeys | 2008, Nuri Bilge Ceylan
Οι δημιουργίες του Nuri Bilge Ceylan που διαγράφουν πάντα μια εξαιρετική πορεία στα διεθνή κινηματογραφικά φεστιβάλ, δε δίστασαν ποτέ να δανειστούν στοιχεία από κινηματογραφικά είδη, και οι “Τρεις Πίθηκοι” είναι από τον πυρήνα τους μια noir ταινία.
Ξεκινά με ένα αυτοκίνητο το οποίο κινείται μέσα στη νύχτα κατά τη διάρκεια μιας καταιγίδας με οδηγό τον Σερβέτ, έναν επιχειρηματία και φέρελπι πολιτικό ο οποίος σκοτώνει έναν πεζό και εγκαταλείπει τον τόπο του εγκλήματος όταν ένα δεύτερο αυτοκίνητο πλησιάζει. Γνωρίζοντας ότι έχουν πάρει τον αριθμό της πινακίδας του και πως η σύλληψή του θα καταστρέψει την πολιτική του καριέρα, πείθει τον φτωχό σοφέρ του να χρεωθεί το φταίξιμο και να μπει εκείνος στη φυλακή με αντάλλαγμα ένα σεβαστό ποσό. Στην πορεία, ο Σερβέτ θα συνάψει ερωτικό δεσμό με τη γυναίκα του σοφέρ του, ο οποίος όταν αποφυλακιστεί θα οδηγηθεί αμείλικτα στον φόνο.
Η πλοκή ακολουθεί μια φαταλιστική πορεία μέσω σκοτεινών μονοπατιών χωρίς ούτε μία σκηνή που να παραπέμπει σε έντονη δράση. Αντ’ αυτού όλα παρουσιάζονται μέσω αλλεπάλληλων τσεχοφικών καταβολών αλληλεπιδράσεων μεταξύ των χαρακτήρων, μέσα από μία πολύ ξεχωριστή τούρκικη προσέγγιση του noir που κάνει χρήση της τραχιάς στικτής παλέτας στο στιλ άλλων arthouse ταινιών όπως το “Hidden” του Michael Haneke και το “Irreversible” του Gaspar Noé.
Red Riding 1974 | 2009, Julian Jarrold
Μέσα από την τριλογία ταινιών “Red Riding”, παρουσιάζεται μια εγκληματική περίοδος της βρετανικής ιστορίας που δεν έχει αποτυπωθεί ενεργά στην οθόνη, βρίσκεται όμως διαποτισμένη σε πολλές δημιουργίες της πανκ κουλτούρας. Βασισμένη στα τέσσερα βιβλία του συγγραφέα David Peace που μέσω της οργισμένης γραφής του μετέφερε μια άσβηστη οργή ενάντια στην αστυνομική αυθαιρεσία, η τριλογία αυτή ανέβασε τον πήχη για το βρετανικό αστυνομικό δράμα.
Στην πρώτη ταινία της σειράς, ένας αλαζόνας νεαρός δημοσιογράφος (Andrew Garfield) ερευνά τις εξαφανίσεις διαφόρων μικρών κοριτσιών στην περιοχή του Γιορκσάιρ, θεωρώντας πως η αστυνομία αγνοεί σκόπιμα διάφορα στοιχεία. Σύντομα, πολλά από τα κορίτσια αυτά βρίσκονται φριχτά δολοφονημένα ενώ ξεδιπλώνεται μια περίπλοκη ιστορία διαφθοράς, συμφερόντων, δωροδοκιών και εκβιασμών, όλα με επίκεντρο την αστυνομία και έναν τοπικό μεσίτη οικοπέδων, ενώ ο αριθμός των πτωμάτων από τον περίγυρο του δημοσιογράφου όλο και αυξάνεται.
Οι ιστορίες των επόμενων ταινιών της τριλογίας παίζουν με φόντο τη δράση του διαβόητου ‘Αντεροβγάλτη του Γιορκσάιρ’ ενώ ανεβάζουν την ένταση στην απεικόνιση της φασιστικής αστυνομικής δραστηριότητας. Αυτό που κάνει την τριλογία “Red Riding” τόσο ελκυστική είναι η αισθητική της φιλοδοξία, πλημμυρισμένη με μια χαρακτηριστική έλλειψη ελπίδας, που έκανε μια βρετανική σειρά να συναγωνιστεί ευθέως αντίστοιχες υψηλού προφίλ σειρές όπως το αμερικανικό “The Wire” και το δανέζικο “The Killing” και μένει ως ένα ξεχωριστό παράδειγμα του τι μπορεί να προσφέρει η τηλεόραση όταν οι εταιρείες αποφασίζουν να επενδύσουν στο ταλέντο.
Drive | 2011, Nicolas Winding Refn
Επιδεικνύοντας με την δανέζικη τριλογία “Pusher” την τάση του να δημιουργεί ιστορίες γεμάτες φόβο και ένταση με μικρές δόσεις του πιο απέλπιδου μαύρου χιούμορ, ο Nicolas Winding Refn επαναλαμβάνει αυτή την προσέγγιση σε ακόμα υψηλότερο επίπεδο στο “Drive”, μια ταινία που έρχεται να προστεθεί στη μακρά λίστα των neonoir που διατηρούν μια πιστή λατρεία στις γυαλιστερές επιφάνειες, είτε αυτά είναι καπό αυτοκινήτων, γυάλινοι ουρανοξύστες ή τζάμια που αντανακλούν το – συνήθως νέον – φως από εξωτερικές πηγές, ενώ παράλληλα, τουλάχιστον για το πρώτο μισό της διάρκειάς της, αποτίει φόρο τιμής στα επικά αστικά noir του Walter Hill, ιδιαίτερα στο “The Driver” του 1978.
Ο Ryan Gosling υποδύεται τον ‘Driver’, έναν νεαρό λιγομίλητο άντρα που το πρωί εργάζεται σαν κασκαντέρ και το βράδυ σαν οδηγός διαφυγής για ληστές. Παρά την αρχική του σεκάνς που αποτελεί μία καθαρόαιμη και γλαφυρή αναφορά στο noir, η ταινία χάνει στο νόημα λόγω του άβολου ερωτικού τρίγωνου με την Carey Mulligan, ενώ καταδεικνύει την κενότητα του στιλ του Refn που θέλει τους ήρωές του να στέκονται ακίνητοι αντικρίζοντας με θαυμασμό όσα συμβαίνουν γύρω τους παρότι εντυπωσιακά καδραρισμένοι όπως για παράδειγμα στη σκηνή του ασανσέρ. Σε συνδυασμό πάντα με τη γνώση ότι πολύ σύντομα μια σκηνή άκρατης βίας θα ακολουθήσει.
Σε περίπτωση που είχες χάσει το πρώτο μέρος του Neo-Noir αφιερώματος μας, το βρίσκεις εδώ!
Ορέστης Μαλτέζος
